EUROPA, PINK JE TRAANTJE WEG
Tekst: Erno Eskens
Op de voorkant van de nieuwste Nexus zien we de jonge Fenicische prinses Europa staan, die ooit door Zeus, in de vorm van een stier, werd gekidnapt en naar Kreta werd gevoerd. Ze staat nu tussen de rokende puinhopen. Op haar fiere wang prijkt een traan. Het beeld past bij de sombere ondertoon van dragende artikelen: Europa is een mooi project, maar het is ook een puinzooi.
Nexus bestaat 25 jaar en dat is zeker een feestje waard. Het instituut in Tilburg organiseert spraakmakende conferenties met denkers en schrijvers van naam en faam. Bladerend in het Nexus-tijdschrift – eigenlijk minder een tijdschrift dan een boekenreeks met lange essays – kom je altijd wel iets behartigenswaardigs tegen. Bovendien maak je er kennis met denkers waar je eerder nog niet van had gehoord. Dat geldt ook voor het nieuwste nummer. De jubileumeditie draagt de titel De van Europa. Haar tranen, daden en dromen. Het dragende stuk is geschreven door Nexus-directeur Rob Riemen.
Het Europese beschavingsideaal is volgens Riemen gekaapt door onverlaten, leeghoofden en dommeriken. Europa is in de ban van de economie, van rendementen en van het wegnemen van handelsbarrières. Waar zijn de Europese idealen, de waarden, de morele en ideële doelstellingen gebleven? Die liggen klaarblijkelijk tussen de rokende puinhopen die we op de voorkant van het tijdschrift zien. In het streven naar welvaart is Europa de humanistische beschaving vergeten, stelt Riemen. Binnen Europa regeert ‘een leugen die ons de ware grootheid van de mens moet doen vergeten. In plaats van het cultiveren van de ziel is er de wedergeboorte van het nationalisme, de trivialiteit van de techniek, de vulgariteit van de commercie en de gecultiveerde domheid van de media en universiteiten.’ Zelfs die fraaie Alma Mater, waar ooit de humanistische levensidealen werden gekoesterd, is in de ban van rendementen. Er is geen aandacht meer voor bildung, voor waardenoriëntatie, voor de ziel, voor beschaving.
Vrede & vooruitgang
Misschien heeft Riemen een punt – er mag inderdaad best wat minder rendementsdenken en wat meer filosofie in het onderwijs – maar op zijn betoog valt ook wel wat op af te dingen. Om te beginnen genieten in Europa meer mensen dan ooit hoger onderwijs en vinden er overal debatten op niveau plaats. In de tijd van Erasmus kon je heus niet even naar het filosofisch café of de openbare bibliotheek om de hoek. Je had toen ook nog geen VPRO die de cultuur bij je in de huiskamer bracht. De zo geroemde humanistische beschaving was voorbehouden aan een handjevol vrijgestelden. Die tijd is, mede door de ‘triviale techniek’, waar Riemen zich over beklaagt, gelukkig voorbij, en daar mogen we Europa best mee feliciteren. De Europese eenwording heeft ons bovendien zeven decennia van vrede gebracht; een historische zeldzaamheid. Er zal vast wel iets mis gaan her en der, maar over het geheel genomen mogen we toch niet klagen.
Pursuit of happiness
Riemen klaagt wel, omdat de Europese vrede volgens hem niet heeft geleid tot een bloei in de cultuur. ´De politiek´ en ´de media´ zouden zijn afgegleden in demagogie en oppervlakkigheid. Ik vrees dat Riemen hier gelijk en ongelijk heeft. Ja, er is veel oppervlakkige demagogie, maar toch; wetenschap, kunst en filosofie bloeien als nooit tevoren. Een hernieuwd humanisme zal bovendien geen einde maken aan oppervlakkigheid. Dat komt omdat demagogie en domheid zelf een onvermijdelijk bijproduct zijn van de humanistische traditie. Het humanisme schept immers een vrije ruimte waarbinnen je mag denken wat je wilt. Het is tolerant jegens allerlei geluiden, ook de minder genuanceerde. Je krijgt de domheid er dus gratis bij. Ook het formalisme dat Europa kenmerkt, is volgens mij een direct gevolg van het humanisme. Elk humanisme dat de vrijheid van meningsuiting en het debat centraal stelt, komt vroeg of laat op de proppen met een procedurele bureaucratie die moet garanderen dat iedereen in een zekere vrijheid de eigen geestesadel of geestesarmoede mag ontwikkelen. Dat is precies wat de Europese Unie doet. Het schept de randvoorwaarden voor een verheven of een oppervlakkige cultuur door barrières weg te nemen, door basale voorzieningen te regelen, door de welvaart wat te verhogen en allerlei vrijheidsgaranties in het staatsbestel in te bouwen. Iedereen krijgt daarmee de ruimte voor een eigen pursuit of happiness.
De geest
Riemen wijst erop dat de ene zoektocht naar het goede leven, de andere niet is. Daar heeft hij natuurlijk gelijk in. Hij beschrijft zijn eigen pursuit in geur en kleur. Hij is op zoek naar een adelheid van de geest. De term ademt enig conservatisme, wat ook blijkt uit de plekken die Riemen bezoekt. Hij reist in zijn essay onder meer in Sils Maria, de plek waar ooit de Europese intellectuelen – Nietzsche, Rilke, Proust, Einstein, Thomas Mann e.a. – verbleven. Het heeft iets tragisch-heroïsch. Een sombere man die rokende puinhopen om zich heen ontwaart, op zoek naar geestesadel op de plekken waar deze ooit aanwezig was; een man die bang is voor de huidige ‘massa-democratie waar demagogen, domheid, propaganda en geklets het vulgaire en de laagste menselijke instincten steeds meer zullen domineren en (dat) onvermijdelijk dit bastaardkind van de democratie zal baren: fascisme.’
Het is tolerant jegens allerlei geluiden,
ook de minder
genuanceerde.
Je krijgt de domheid er dus gratis bij.
Cultuuralarmisme
Het komt op mij over als cultuuralarmisme; moord en brand roepen in de hoop dat men naar hen gaat luisteren. Het is een propagandastrategie die zich bedient van een retoriek van overdrijving. Ik ben huiverig voor deze retoriek, omdat het kapotmaakt wat het tracht te redden. Het alarmisme zorgt voor een miskenning van de goed werkende samenleving. Het miskent de instellingen die al jaren met groot succes voor vrede, onderwijs en informatie zorgen. Natuurlijk is Europa niet perfect; natuurlijk is er veel demagogie in onze politiek, natuurlijk is er domheid in de media en natuurlijk kan het onderwijs beter. Natuurlijk moeten we kritisch zijn en oppassen voor mogelijk neofascisme. Maar laten we niet overdrijven.
De gecultiveerde ziel
Ik schrijf dit met enige aarzeling, want ik heb Riemen wel hoog zitten. Ook als je zijn somberheid niet deelt, val je namelijk voor zijn eruditie, zijn belezenheid en zijn eigenzinnige kijk op de zaken. De manier waarop hij de kernwaarden van Europa wil beschermen, heeft ook wel iets heroïsch. Hij doet daar bovendien op een prachtige wijze verslag van. Ook deel ik zijn mening dat filosofie – het zoeken naar het ware, goede en schone – de essentie is van het Europese project. ‘Het wezen van Europa is daarom ook nooit politiek, of economie, of technologie. Nee het is cultuur. Niet voor niets stamt ons begrip cultuur af van Cicero’s uitspraak cultura animi, filosofia est – het cultiveren van de ziel, dat is filosofie.’ Maar ik denk niet dat we de ziel cultiveren, door af te geven op de vermeend domme anderen. Laat duizend tinten grijs bloeien en er staat weer een kleurrijke intellectueel op die ons verder helpt. En dat is nu juist wat Europa met al haar regels voor ons heeft georganiseerd; dat we allemaal de ruimte krijgen om te proberen om op onze eigen wijze niet dom te zijn. Daar mogen we Europa dankbaar voor zijn.
Een lege huls
Van Europa mogen we niet verwachten dat ze zelf filosofisch gaat worden. Het blijft een formeel project. De Europese Unie is nu eenmaal, zoals Arnon Grunberg in dezelfde Nexus zegt, ‘een anti-heroïsch project’ dat niet geboren is uit een droom maar uit een nachtmerrie en dat begrepen moet worden als ‘een poging om overlevingskunst op Europees niveau te organiseren’. Niets meer, maar ook niets minder. Europa biedt, met haar formaliteiten, een fijne lege huls waarin we vreedzaam existeren en filosoferen. Wie naast formele waarden ook inhoudelijke waarden (een actieve cultivering van de ziel) zoekt, moet niet bij Europa of ‘de politiek’ zijn. Alle democratie is afstandelijk en formeel, juist omdat ze pluriformiteit mogelijk wil maken. Wen er maar aan.
Laat prinses Europa haar traantje wegpinken en aan de gang gaan.
Er is werk aan de winkel.
Diepgang
Informele, inhoudelijke en verbindende diepgang bestaat natuurlijk wel. Je vindt die bij de boekhandels die, ondanks de economische crisis, groter zijn dan ooit tevoren; bij fijne omroepen als Human en de VPRO die volk en intelligentsia verheffen (heus, niet alle media zijn vulgair); je vindt deze diepgang ook op internet waar een ongekend aanbod van prachtlezingen en colleges is te vinden, in de hogescholen en universiteiten waar een nieuwe multi-etnische cultuur op dit moment vorm krijgt en bij de ideële technologische start-ups. Tot slot is ze aanwezig bij bladen als Filosofie Magazine en De Groene Amsterdammer, in de filosofiecafés en zeker ook bij Nexus zelf, dat al jaren een bescheiden en waardevolle stempel zet op een Europese gesprek. Daár gebeurt het. Riemen had gewoon thuis kunnen blijven.
Een kwart eeuw Nexus
Het feit dat Nexus al 25 jaar bestaat, is ook weer een bewijs dat we niet al te somber moeten zijn. Er wordt meer gefilosofeerd dan ooit, kennis en goed onderwijs is voor iedere computerbezitter toegankelijk geworden, we weerstaan tot nu toe de verleiding van het fascisme en we hebben al zeventig jaar geen oorlog. Count your blessings! Misschien is er her en der een zuiltje omgevallen, maar de Europese wereld staat nog niet in brand. Laat prinses Europa daarom haar traantje wegpinken en aan de gang gaan. Er is werk aan de winkel.
Een van de eerste dingen die ze moet doen, is deze Nexus lezen. Naast de lezenswaardige essays van Riemen en Grunberg bevat het historische lezingen over Europa van Victor Hugo, Robert Schuman, Churchill en vele anderen. Daarnaast buigen denkers van nu – Robert Skidelsky, Philipp Blom, Tariq Ramadan en anderen – zich over de spreuk ‘Je suis Européen’. Adam Zamoyski legt uit dat William Penn al in 1693 pleitte voor een Europees Parlement en prins Alexander Sayn-Wittgenstein-Sayn – wat een heerlijke sprookjesnaam – meldt dat het oude Europa ook niet perfect was. En daar heeft hij zeker een punt.