Een stoïcijns perspectief op het coronavirus

Tekst: Dennis de Gruijter

Volgens de stoïcijnen kunnen we sommige dingen beïnvloeden en andere dingen niet. We kunnen weliswaar slechte dingen voorkomen door te handelen met vooruitzicht, maar dat er uiteindelijk slechte dingen gebeuren of hoe ze precies gebeuren, dat is niet aan ons.

De wereld is een plek waar ‘slechte’ dingen zullen gebeuren. Dat wil zeggen, wij beoordelen die dingen als slecht. Het coronavirus is van zichzelf niet slecht, het is onze mening die het ‘slecht’ maakt. Mensen in gebieden die niet getroffen zijn zullen er onverschillig tegenover staan (net als de meesten van ons slechts enkele weken geleden). Zij die profiteren van de schommelingen in de economie zien het virus misschien zelfs als een zegen!

De stoïcijn Marcus Aurelius (121-180) herinnert ons eraan dat we kwetsbare wezens zijn die leven in een wereld die onverschillig staat tegenover onze wensen en verlangens. Te willen dat dit anders is, is irrationeel en nutteloos. Uiteindelijk wint de wereld namelijk altijd. Dus, het beste dat we kunnen doen is accepteren en meebuigen. Het is namelijk buigen of barsten.

Toch zijn we ook het soort wezens dat altijd op jacht is naar het grotere perspectief. Waarom gebeurde dit? Betekent dit iets? Waarom moeten we ons zorgen maken over ons gedrag in deze omstandigheden? Waarom zouden we rationeel moeten zijn in een irrationeel universum?

Marcus Aurelius biedt ons een interessant gedachte-experiment. In boek 15 van De Meditaties betoogt hij dat er drie mogelijkheden zijn: ofwel het universum is bepaald door strenge wetten, ofwel het universum wordt bestuurd door een hogere intelligentie (een god of goden), ofwel het universum is aan constante verandering en toeval onderhevig.

In het eerste geval, als het determinisme waar is, dan kunnen we maar het beste ons gedrag aanpassen zodat we met de stroom meedrijven en alles met waardigheid dragen. In het tweede geval, als goden ons leven bepalen, laten we dan ons zo gedragen dat we hun leiding waard zijn. Als, ten derde, het universum een product is van toeval, dan is rationele kalmte de beste strategie om jezelf binnen de constante flux staande te houden.

De truc is dat deze drie gedragingen elkaar versterken: accepteren wat je niet kunt veranderen, je waardig gedragen en een sterke morele en mentale houding ontwikkelen om je staande te kunnen houden ten overstaan van het noodlot. Dat is moeilijk, maar zeker te doen.

Niets nieuws onder de zon
Sommige dingen liggen in onze macht, andere dingen liggen niet in onze macht. Als het regent op je verjaardag, dan heb je geen andere keuze dan het te accepteren. Het is nutteloos om je op te winden over iets dat niet in je macht ligt. Maar hoe zit dat met andere mensen? Heel veel mensen handelen op een manier die we onverantwoord vinden, of zelfs gevaarlijk.

Er zijn veel onaangename mensen in de wereld, dus wensen dat zij ons pad niet kruisen kan ons alleen maar van streek maken. Marcus Aurelius vertelde zichzelf elke ochtend dat hij veel vervelende personen zou ontmoeten die dag: jaloerse, boze, onverantwoordelijke, gemene, domme en bemoeizuchtige mensen. Het is dan ook beter mentaal voorbereid te zijn op het onvermijdelijke.

Vandaag de dag zien we veel mensen die onverantwoordelijk handelen. Ze nemen het risico op besmetting van hun naasten door eenvoudige richtlijnen niet op te volgen. Ze hamsteren, schudden handen en scholen samen. De stoïcijn begrijpt dat mensen onder druk domme dingen doen. Zo is het altijd geweest en zo zal het waarschijnlijk ook altijd zijn. Ook wijzelf doen misschien niet het juiste. Maar aangezien het gedrag van anderen buiten onze invloedssfeer ligt, kunnen we alleen ons mentale evenwicht bewaren door dat te accepteren.

De oude Grieken gebruikten het begrip amathia, het verkeerde doen door gebrek aan wijsheid. De maatschappij kan de wijsheid niet en masse verbeteren, dus er zullen altijd mensen zijn die domme dingen doen. Welwillendheid is een stoïcijnse deugd, maar Epictetus, Marcus Aurelius en Seneca waarschuwden alle drie om je niet te veel in grote mensenmassa’s te begeven. Hun ondeugden zijn hoogst besmettelijk. Dat klinkt weliswaar elitair, maar als mensen nog geen anderhalve meter afstand kunnen bewaren, hebben ze misschien een punt.

Advertentie: De stoïcijnse week op de ISVW
Het stoïcisme is een praktische filosofie die gericht is op het bereiken van een goed leven, voor jezelf en voor anderen. Tijdens de stoïcijnse week beoefen je samen met andere cursisten vijf dagen lang de weg van de Stoa, gebaseerd op het internationale concept van de jaarlijkse Stoic Week. Maandag 27 juli t/m vrijdag 31 juli 2020. Klik hier.