Leren samenwerken van bijen, ook in crisistijd

Binnenkort verschijnt het boek Het Bijeffect. Leren samenwerken van bijen. De auteur, imker en bestuurskundige Ramon Hagedoorn, blikt alvast vooruit. Bijen kunnen ons ook helpen samen te werken in tijden van crisis.

Tekst: Door Ramon Hagedoorn

Honingbijen zijn er al miljoenen jaren en hun samenwerking gaat in het groot: zij zorgen voor de bestuiving van planten die zo massaal bloeien dat er volken voor nodig zijn om de taak te volbrengen. Een bijenvolk bestaat gemakkelijk uit 40.000 bijen. Maar niet alle bijen werken in het groot. Sterker nog, eigenlijk is grootschalig samenwerken de uitzondering in de bijenwereld. Wereldwijd zijn er meer dan 20.000 soorten bijen, waarvan het overgrote deel solitaire bijen zijn. Van honingbijen bestaan er maar enkele soorten. Solitaire bijen bestuiven ook, maar kleinschalig, lekker in hun eentje. Ze bestuiven bloemen die honingbijen links laten liggen, omdat ze niet massaal bloeien. Niets samenwerking in volken en er komt geen imker aan te pas. Die solitaire bijen zijn ook nog eens betere bestuivers: ze kunnen per minuut meer bloemen bestuiven dan honingbijen, doen dat effectiever én ze werken langer door.

Honingbijen en solitaire bijen zijn allebei belangrijk voor de bestuiving, maar de bijennatuur zegt wel: grootschalig samenwerken is eigenlijk de uitzondering. Doe dat alleen als het kleinschalig niet lukt.

Bij mensen gaat tegenwoordig van alles in het groot. Maar dat gaat ons niet zo gemakkelijk af als mijn bijen. Wij zijn helemaal niet gewend om in het groot te werken. Wij zijn gewend om in kleine groepen te overleven. Ineens, vooral in de afgelopen honderd jaar, zijn we van alles in het groot gaan aanpakken. Van huisvesting tot voedselvoorziening, van beveiliging tot communicatie en van onderwijs tot ons vervoer.

Mijn bijen zouden verbaasd en bezorgd zijn over onze plotselinge stap naar grootschalig samenwerken op zoveel terreinen. Het lijkt wel of we verslaafd raken aan grootschalig samenwerken: we doen haast niet anders meer. Samenwerking gebeurt op steeds meer terreinen in grote onoverzichtelijke groepen en vereist de inzet van allerlei diverse organisaties waarbij verschillende regels gelden die bepalen wat je wel en niet kunt doen. Maar we doen het nu eenmaal en stoppen gaat niet zomaar.

Wat kunnen we dan leren van honingbijen en hoe kunnen we beter samenwerken in tijden van crisis? Crises zijn in de bijenwereld onvermijdelijk. Elke winter betekent voor bijen een langdurige crisis. Het is te koud om te bewegen en er is geen bloem om van te oogsten. Een maandenlange lockdown. Ze houden de boel in die periode op een zo laag mogelijk pitje draaiende. Ze kruipen bij elkaar en verbranden hun honingvoorraad, die ze in betere tijden hebben aangelegd.

Ook in de lente of zomer kan het crisis zijn, als het bijvoorbeeld een paar weken regent. Dat soort crises zijn minder voorspelbaar dan de winter die zich elk jaar zeker aandient. Maar in beide gevallen is een buffer of voorraad voor slechte tijden nodig. Dat geldt eigenlijk voor iedereen die in het groot werkt.

Het overlijden van de koningin is ook een crisissituatie voor bijen. Zij is de moeder van het hele volk, dat uit honderden mannen en tienduizenden werksters bestaat. Die koningin is zo belangrijk voor het volk, dat bijen uit voorzorg altijd nieuwe koninginnen kweken. Werksters doen dat zelf, door voortdurend speciale cellen te bouwen voor nieuwe koninginnen. Alleen worden die net zo hard weer afgebroken door andere werksters, waardoor er geen nieuwe koninginnen komen. Deze interne strijd woedt voort tot de koningin sterft. Zij verspreidt bepaalde stoffen, feromonen, die het gedrag van de bijen beïnvloeden. Als die stoffen wegvallen, breken de werksters de koninginnencellen niet langer af en is er binnen twee weken een nieuwe koningin.

‘Voor elke grote organisatie is het van belang om te bedenken welke crises zich kunnen voordoen en welke routines je dan paraat moet hebben’

De routines voor dit staaltje crisismanagement lagen al op de plank voordat de crisis zich aandiende. Sterker nog, die routines werden al uitgevoerd voordat de crisis zich aandiende. Voor elke grote organisatie is het van belang om te bedenken welke crises zich kunnen voordoen en welke routines je dan paraat moet hebben. Als je eerst in crisisoverleg moet, ben je eigenlijk al te laat.

Er is nog iets wat bijen erg helpt als er een crisis is. Ze hebben geen verschillende afdelingen of functies. En ze beschikken over een overzichtelijk handelingsrepertoire. Al die werksters zijn gewoon medewerksters en doen wat nodig is op een bepaald moment. Als er een schoonmaakcrisis is, zegt niet driekwart van de organisatie: ‘daar ga ik niet over’ of ‘nu even niet’. Dan gaan ze meteen met zijn allen schoonmaken en is de crisis zo bezworen. Mensen maken samenwerking juist erg ingewikkeld door allerlei verschillende functies, specialismen, speciale bevoegdheden, afdelingen, programma’s en projecten. Wij zeggen daardoor wel gemakkelijk: ‘daar ga ik niet over’ of ‘nu even niet’. Minderen met al die specialismen helpt voor het geval zich een crisis aandient.

Bijen hebben dus regelmatig met crises te maken en daar spelen ze vaak slim op in. Maar dat helpt ze niet altijd. Bijvoorbeeld als de honingvoorraad niet groot genoeg blijkt. Ook het kweken van een nieuwe koningin kan mislukken; ze krijgen dan geen nieuwe kans. Verder zijn er tegenwoordig wereldwijde besmettingen met parasieten en ziektes in bijenvolken, die ze niet zelfstandig overleven. In die gevallen is er een imker nodig die de rol van crisismanager op zich neemt. Je kunt als imker je volken bijvoeren met suikerwater en je kunt een volk redden met een koningin uit een ander volk. Met relatief simpele handelingen zijn grote crises te bezweren. Soms is het ook voor de imker lastig, zoals in het geval van besmettingen. Daar vecht je het hele jaar tegen als individuele imker, en ook door in samenwerking tussen imkers nieuwe oplossingen te ontwikkelen. Daar zijn mensen vergeleken met bijen heel goed in. Wij innoveren veel sneller dan mijn bijenvolken die al miljoenen jaren ongeveer hetzelfde doen en niet zomaar afwijken van hun patronen.

Wat heb je hier nu aan in de coronacrisis? Sommige ondernemers hebben geen honingvoorraad om deze crisis te overleven. De overheid kan bijvoeren als imker en doet dat gelukkig ook. En iedereen kan een steentje bijdragen. Koop die restaurantvoucher van je favoriete restaurant en kom in betere tijden vieren dat de crisis is bezworen. En in de huidige situatie ligt op veel terreinen het werk compleet stil, terwijl andere sectoren op hun tenen lopen. Denk als je het wat rustiger hebt niet te snel ‘daar ga ik niet over’ als je die overbelaste sectoren ziet. Niemand neemt het je kwalijk als je er wel even over gaat en je inzet levert. Kleinschalig samenwerken kunnen we allemaal.

Het Bijeffect. Leren samenwerken van bijen verschijnt binnenkort bij ISVW Uitgevers. Het biedt praktische handvatten voor slimmere samenwerking.