Het is tijd

Tekst: Renate Schepen

Sinds de maatregelen tegen het coronavirus in Nederland werden aangekondigd, voelt de tijd niet meer hetzelfde. Niet alleen de inhoud is veranderd, maar de tijd zelf is radicaal anders. Mijn lineaire tijdsbeleving van vaste eenheden, van dagen, weken en maanden, waarin er steeds weer een volgende eindstreep is, is er niet meer. Alles is uitgesteld en niemand weet tot wanneer, want niemand weet hoelang dit gaat duren. De eindstrepen zijn verdwenen en de abstracte tijd van vaste eenheden is vervangen door een concrete tijd. Het gaat niet meer om wanneer iets af moet zijn en met welk resultaat. Het gaat om de mensen met wie je bent en om de mensen met wie je nu het liefste zou zijn. Intercultureel filosoof Heinz Kimmerle stelt dat deze concrete tijd in Afrikaanse filosofie overheersender is dan het vooruitgangsdenken dat sinds de Verlichting in het Westen de koers bepaalt. Hij wijst op het gevaar van de abstracte en altijd gelijke tijd die de mensen voortdurend lijkt te ontglippen. Die tijd zorgt voor haast en onrust. In de concrete tijd bepaalt de mens de tijd niet, maar is de tijd en is het aan de mens om zich daarnaar te voegen. ¹

Ik geef toe dat het me niet gemakkelijk afgaat om te leven in deze concrete tijd, die is, en die ik niet kan controleren en invullen, maar slechts kan accepteren. Ik voel pijn om de duizenden slachtoffers en angst voor wat nog komen gaat. Ik maak me zorgen hoelang het gaat duren en hoe we er daarna voorstaan. Ik word geconfronteerd met mijn eigen onrust, mijn wil om actief te zijn en om samen te zijn, terwijl deze tijd juist om stilstand en afstand vraagt. Ik hoor de zorgen van mensen die plotseling zonder werk zitten, maar ook de stiekeme opluchting bij mensen met bomvolle agenda’s, die even ruimte hebben.

Kimmerle stelt dat de laatste regels van het gedicht Corona verwijzen naar de concrete tijd. Hij roept op dat de tijd meer kan worden wat hij is.

Es ist Zeit, daβ der Stein sich zu blühen bequemt.
Daβ der Unrast ein Herz schlägt.
Es ist Zeit, daβ es Zeit wird.

Es ist Zeit.

Het is tijd dat de steen zo goed
is te bloeien,
dat het hart van de onrust gaat
kloppen.
Het is tijd dat het tijd wordt.

Het is tijd.

Elisabeth de Schipper geeft een andere interpretatie. ‘Dat de tijd wordt’ houdt al een toekomstperspectief in, dus ook dit andere concept van tijd wordt gedacht binnen een tijdsdenken met een toekomst. Zij verwijst naar de onmogelijkheid om binnen de bestaande grammatica een andere tijd te doen opdoemen en zelfs naar ‘een tijd waartoe geen verhouding meer kan worden aangegaan’. Ze wijst op het belang van de laatste versregel, omdat je als lezer niet kan ontkomen aan de dringende oproep van de tijd.²

Celan doet het onmogelijke door te laten zien dat het mogelijk is om na Auschwitz nog te dichten. Voor mij laat hij daarmee zien dat de mens altijd weer een manier zal vinden om zich te verhouden tot de tijd. Dit is geen tijd die wij kunnen sturen, benutten en invullen. Deze tijd vraagt ons om te luisteren naar de tijd die is.

¹ Heinz Kimmerle, Mazungumzo, Amsterdam: Boom, 1995, p. 84.
² Elisabeth de Schipper, “Het is tijd”, Liefde en tijd in Derrida’s Hegel-duiding, Dordrecht, 2001, p. 113.