Column René ten Bos: Holmes

“Gooi opium weg, gooi nog wat ‘specifieke middelen’ (specifics) weg … gooi de wijn weg … en de dampen die het wonder van de anesthesie produceren – en ik geloof er echt in dat als we de hele materia medica, zoals ze nu gebruikt wordt, naar de zeebodem laten zinken, dit prima zou zijn voor de mensheid, maar heel slecht voor de vissen.”

Dit citaat komt van de Amerikaanse dichter, schrijver en arts Oliver Wendell Holmes Sr. (1809-1894). Deze man stond behalve om zijn scherpe tong bekend als een belangrijk vernieuwer van de geneeskunde en hij schreef dit rond 1850 toen hij decaan was van de Harvard Medical School. Ik voeg dit laatste eraan toe om te laten zien dat het bodemloze cynisme over wat medische wetenschappen in het algemeen en medicijnen in het bijzonder vermogen niet altijd het handelsmerk is geweest van irrationele freaks die op slippers en in bloemetjesjurken de natuur afstruinen op zoek naar even wonderbaarlijke als alternatieve geneeswijzen. Sterker nog, scepsis en zelfs nihilisme hebben, zoals wetenschapsfilosoof Jacob Stegenga duidelijk maakt in zijn boek Medical Nihilism (2018), altijd deel uitgemaakt van de fine fleur onder epidemiologen, huisartsen en andere medici. Wie het boek van Stegenga leest, krijgt vanzelf het vermoeden dat het ooit vanzelfsprekend onderdeel van de professionele houding van medici was om niet te geloven in wat ze deden. Hoe zeer zijn de tijden veranderd! Je kunt je zeker in pandemische tijden geen voorstelling meer maken van een decaan van een UMC, een internist of IC-deskundige die verzucht dat alle inspanningen toch lood om oud ijzer zijn. Medisch professionalisme anno 2020 wordt gekenmerkt door de morele plicht om ondanks alles optimistisch te zijn en te blijven.

Nu kun je volgens mij in principe op drie manieren reageren op het nihilisme van Stegenga (die zichzelf nadrukkelijk ziet als medisch nihilist zowel met betrekking tot medicijnen als met betrekking tot therapie). In de eerste plaats kun je gewoon zeggen dat filosofen als hij te cynisch zijn om in dagelijkse behoeften van hedendaagse medici te voorzien. Wat moeten zij met de gedachte dat al hun werk er eigenlijk niet toe doet? Opzouten, die Stegenga! Hoewel die reactie misschien in eerste instantie begrijpelijk is, zou het ook kunnen zijn dat je dan toch iets van waarde over het hoofd ziet. Dat wordt duidelijk als we in de tweede plaats een oude les van Hippocrates voor ogen houden: de medicus dient altijd bescheiden te zijn over zijn of haar helende vermogens. Dit geldt bijna als een morele wet: hoe onbescheidener de arts is over zijn of haar ‘heelkunsten’, hoe minder aandacht hij of zij heeft voor de patiënt. Om het nog duidelijker te zeggen: als alles uitsluitend neerkomt op curatief handelen, dan kun je je afvragen wat er nog zorgzaam is aan die hele gezondheidszorg. Oké, misschien zou je hiertegen in kunnen brengen dat patiënten de voorkeur geven aan kuur in plaats van aan zorg, maar bij veel aandoeningen is kuur niet een-twee-drie voorhanden en blijft zorg belangrijk. Als die zorg hoogmoedig wordt, gaat er iets mis. Je zou het citaat van Holmes Sr. aldus kunnen lezen: een oproep tot professionele bescheidenheid. Zijn nihilisme zou dan helemaal in lijn zijn met de aloude Hippocratische gedachte.

Een derde reactie wordt voorgesteld door de Zuid-Afrikaanse filosoof Alex Broadbent. In zijn Philosophy of Medicine (2019) wordt Holmes geciteerd op p. 158. Je kunt medisch nihilisme volgens Broadbent uit de weg gaan door medisch handelen niet in de eerste plaats te zien als curatief handelen maar veeleer als een onderzoekspraktijk die met vallen en opstaan steeds meer kennis oplevert. Je kunt niet ontkennen, aldus Broadbent, dat we door al het onderzoek inderdaad steeds meer van ziekten begrijpen en ook al heeft dat niet altijd meteen het gewenste resultaat in termen van kuur, jezelf overgeven aan nihilisme gaat een brug te ver. Vroeg of laat moet steeds meer van deze kennis doorsijpelen naar curatieve praktijken.

Het is een vrolijke boodschap en ik heb, tegen mijn natuur in, nu even geen behoefte om kanttekeningen bij dit optimisme over medisch handelen te plaatsen.